PhD, Διευθύντρια Νοσηλευτικής Υπηρεσίας, Γ.Ν.Κορίνθου.

Εισαγωγή

Τα προγράμματα Αγωγής Υγείας διεθνώς σχεδιάζονται και εφαρμόζονται σε όλες τις δομές της κοινωνίας, ανάλογα με τον πληθυσμό στόχο στον οποίο και απευθύνονται. Συνήθως δεν είναι μονόπλευρα, δηλαδή δεν αφορούν μόνο μια ομάδα πληθυσμού, αλλά στοχεύουν σε πολλές δομές και κοινωνικές ομάδες με σκοπό τη βέλτιστη απόδοση της δράσης. Τα προγράμματα Αγωγής Υγείας που εφαρμόζονται σε σχολικό πληθυσμό σαφώς και έχουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, αλλά ουσιαστικά σταδιακά συμβάλλουν εκτός από την αύξηση των γνώσεων στην υιοθέτηση ορθών συμπεριφορών υγείας. Επίσης παρουσιάζουν μια σχετική ευκολία όσον αφορά στον αριθμό των ωφελούμενων, δεδομένου ότι σε ένα σχολείο φοιτούν αρκετοί μαθητές και έτσι το πρόγραμμα θα εφαρμοστεί άμεσα σε μεγάλο πληθυσμό.

Οι επαγγελματίες υγείας εκτός από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, είναι συνήθως εκείνοι που εφαρμόζουν πολλά προγράμματα υγείας σε σχολεία μέσω εθνικών ή τοπικών ή και ατομικών σχεδίων δράσης. Η συμμετοχή των επαγγελματιών υγείας σε όλο αυτό το εγχείρημα ενισχύει το ρόλο του εκπαιδευτικού είτε εκπαιδεύοντάς τον σε ειδικά ιατρικά θέματα, είτε επικαιροποιώντας τις γνώσεις του με το θέμα που πραγματεύεται η σχετική δράση. Επίσης η εκπαιδευτική δράση των επαγγελματιών υγείας τα τελευταία χρόνια υποστηρίζεται από μεταπτυχιακά προγράμματα που είναι στοχευμένα σε αυτόν τον τομέα και προετοιμάζουν καλύτερα τον επιστήμονα που θα ασχοληθεί με αυτό.

 Πρόληψη και Αγωγή Υγείας

Από την ετυμολογία της λέξης πρόληψη μπορούμε να προσδιορίσουμε εννοιολογικά το νόημά της. Προέρχεται από τη λέξη λήψη και την πρόθεση προ (πριν από), δηλαδή «πριν τη λήψη». Η αγγλική ορολογία prevention, προέρχεται από τη λατινική praevenire (πριν τον ερχομό). Άρα ως πρόληψη μπορεί να οριστεί η συνολική λήψη των μέτρων εκείνων και των ενεργειών που έχει ως σκοπό να εμποδίσει την εμφάνιση διάφορων αρνητικών, βλαπτικών φαινομένων ή καταστάσεων.

Ο βασικός διαχωρισμός της πρόληψης αντιδιαστέλλεται σε πρωτογενή και  δευτερογενή. Η πρωτογενής πρόληψη επικεντρώνεται στην αποφυγή της έκθεσης σε συγκεκριμένους βλαπτικούς αιτιολογικούς παράγοντες (π.χ. αποφυγή καπνίσματος, παστερίωση του γάλακτος, κ.λ.π.) ή στην ισχυροποίηση του οργανισμού με γενικά ή ειδικά μέτρα (φυσική άσκηση, εμβολιασμοί). Η πρωτογενής πρόληψη απευθύνεται κυρίως στο κοινωνικό σύνολο. Κύριος σκοπός της πρόληψης είναι η μείωση της θνησιμότητας και η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης σε συνδυασμό με την βελτίωση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής. Σύμφωνα με την τυπολογία του Caplan η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει ενέργειες που αποσκοπούν στην αποφυγή ή μείωση της έκθεσης σε παράγοντες που συνδέονται αιτιολογικά με νοσήματα ή συμπτώματα, όπως για παράδειγμα είναι το κάπνισμα στην ανάπτυξη καρκίνου του πνεύμονα. Αποσκοπεί δηλαδή στη μείωση της επίπτωσης μιας νόσου στον πληθυσμό. Η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει μέτρα ατομικής και ομαδικής προστασίας.

Βασικά εργαλεία για την επίτευξη των στόχων της πρωτογενούς πρόληψης είναι η Προαγωγή Υγείας  και η Αγωγή Υγείας. Η Προαγωγή Υγείας σύμφωνα με τη διακήρυξη του ΠΟΥ, είναι η διαδικασία μέσα στην οποία τα άτομα γίνονται ικανά να αναπτύξουν τον έλεγχο πάνω στην υγεία τους και να τη βελτιώσουν αποτελεσματικά. Είναι μια ευρύτερη δραστηριότητα στο χώρο της υγείας και της κοινωνίας και όχι μια ιατρική υπηρεσία. Γι' αυτό, όλοι οι επαγγελματίες υγείας και ιδιαίτερα όσοι ασχολούνται με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της προαγωγής υγείας.

Μια από τις τεχνικές που χρησιμοποιεί η προαγωγής υγείας με στόχο την τροποποίηση επιβλαβών για την υγεία στάσεων και συμπεριφορών είναι και η Αγωγή Υγείας.Ως Αγωγή Υγείας, προσδιορίζεται η αρχή με την οποία άτομα και ομάδες ανθρώπων μαθαίνουν να συμπεριφέρονται με έναν τρόπο πρόσφορο και αποτελεσματικό για την προαγωγή, διατήρηση ή αποκατάσταση της υγείας τους. Ο τελικός στόχος των μεθόδων Αγωγής Υγείας είναι η θετική τροποποίηση της συμπεριφοράς. Η Αγωγή Υγείας εκτός από αναπόσπαστο κομμάτι της Προαγωγής Υγείας παράλληλα αποτελεί και ουσιαστική συνιστώσα της θεραπευτικής διαδικασίας και της ορθής κρίσης και αξιοποίησης των υπηρεσιών υγείας. Τελική επιδίωξή της είναι να ωθήσει τα άτομα να αναπτύξουν ενισχυμένο αίσθημα ευθύνης για τις συνθήκες υγείας και τις συμπεριφορές υγείας που υιοθετούν μέσα από το ατομικό οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον.

Η Αγωγή Υγείας στο σχολικό περιβάλλον

Η αγωγή υγείας στο σχολικό περιβάλλον αποτελεί μια διεπιστημονική και διαθεματική προσέγγιση, που σχεδιάζεται και διεξάγεται με σκοπό την προάσπιση, τη βελτίωση και την Προαγωγή  της Υγείας των μαθητών. Το υπουργείο παιδείας εφαρμόζει προγράμματα  Αγωγής Υγείας στα σχολεία με στόχο την πρόληψη και την προαγωγή υγείας. Η Αγωγή Υγείας στα σχολεία αποτελεί μια καινοτόμο δράση η οποία έχει ως στόχο να συμβάλλει στην αναβάθμιση της εκπαίδευσης και στη σύνδεσή της με την κοινωνική πραγματικότητα. Αποτελεί δε την πρώτη προσέγγιση της Αγωγής Υγείας για τον περιορισμό των φαινομένων εκείνων που απειλούν τη σωματική και ψυχική υγεία των νέων ανθρώπων και συντελούν στον κοινωνικό τους αποκλεισμό αλλά και στον πιθανό αποκλεισμό τους από την αγορά εργασίας. Μέσα από την ενεργητική και βιωματική μάθηση στοχεύει στην αλλαγή της στάσης και της  συμπεριφοράς των μαθητών, με σκοπό την ενίσχυση της υπευθυνότητας, της αυτοεκτίμησης, της αυτοπεποίθησης, της προσωπικότητας και της ικανότητας του μαθητή για την υιοθέτηση θετικών τρόπων και στάσεων ζωής.

Από τα τέλη του 1960, η Αγωγή Υγείας και η εφαρμογή προγραμμάτων  πρωτογενούς πρόληψης, άρχισε να οργανώνεται στο σχολικό περιβάλλον. Το σχολείο αποτελεί την έκφραση της συστηματικής και τυπικά διαρθρωμένης διαδικασίας της αγωγής, αναλαμβάνει τη διαπαιδαγώγηση, την κοινωνικοποίηση, τη μόρφωση και την εκπαίδευση των νέων ανθρώπων. Τα σχολικά προγράμματα εστιάζουν σε θέματα που άπτονται της πρόληψης της υγείας του πληθυσμού, ανάλογα με την εθνική προσέγγιση που υπάρχει από τον αντίστοιχο φορέα (υπουργείο παιδείας, υγείας κ.λ.π.). Επ ουδενί δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως στατικά προγράμματα διότι επικαιροποιούνται ανάλογα με τις τάσεις και τους στόχους που τίθενται από την επιστημονική κοινότητα ή από τις ίδιες τις ανάγκες της κοινωνίας, αλλά και από τη διεθνή τάση και τις προτάσεις φορέων ανάλογα με τα επιδημιολογικά δεδομένα που προκύπτουν (Ευρωπαϊκή ένωση , ΠΟΥ, CDC, κ.λ.π.).

Στην Ελλάδα το  Τμήμα Β' Αγωγής Υγείας και Περιβαλλοντικής Αγωγής του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, ασχολείται με θέματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και Αγωγής Υγείας. Συντονίζει Δραστηριότητες, εποπτεύει και υποστηρίζει το έργο τωνΚΠΕ (Kέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης), των ΣΣΝ (Συμβουλευτικών Σταθμών Νέων), του Δικτύου των Υπευθύνων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που υπηρετούν στις Δ/σεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και του Δικτύου των Υπευθύνων Αγωγής Υγείας που υπηρετούν στις Δ/σεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και έχουν την ευθύνη του συντονισμού των προγραμμάτων αγωγής Υγείας που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο σχολικών Δραστηριοτήτων, τη διοργάνωση επιμορφωτικών Σεμιναρίων και τη διοργάνωση εκδηλώσεων προβολής του έργου των μαθητών. Τέλος διαχειρίζεται τις διαδικασίες δημιουργίας ή / και αναβάθμισης του δικτύου των ΚΠΕ, των ΣΣΝ καθώς και την οργάνωση των επιμορφώσεων των στελεχών που υπηρετούν σε αυτά.

Οι κυριότερες αρμοδιότητες του τμήματος Αγωγής Υγείας εστιάζουν κυρίως στις:

• Εγκρίσεις  σεμιναρίων, ημερίδων, δράσεων των ΚΠΕ και των Δ/νσεων Α/θμιας & Β/θμιας Εκπ/σης

• Εγκρίσεις συμμετοχής σχολικών ομάδων σε προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης των ΚΠΕ

• Εγκρίσεις παιδαγωγικού υλικού φορέων

• Εγκρίσεις μετακίνησης εκπ/κών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό

• Εγκρίσεις Εθνικών Θεματικών Δικτύων  Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Αγωγής Υγείας

• Εγκρίσεις Ερευνών, που αφορούν στην Α/θμια Εκπ/ση σε θέματα αγωγής υγείας.

  Στην Κύπρο, βασικός άξονας της στρατηγικής του υπουργείου παιδείας και πολιτισμού είναι η ενεργοποίηση και στήριξη των σχολικών μονάδων στην ανάπτυξη σχεδίων δράσης αγωγής υγείας. Στα πλαίσια της εφαρμογής των νέων αναλυτικών προγραμμάτων, η Αγωγή Υγείας εντάχθηκε ως ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης. Στο μάθημα της Αγωγής Υγείας οι μαθητές δεν έχουν απλά την ευκαιρία να ενημερωθούν για τις σωματικές συνέπειες ορισμένων συμπεριφορών, αλλά κυρίως να κρίνουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους, να εξασκηθούν σε δεξιότητες επικοινωνίας, συνεργασίας, διαχείρισης των συγκρούσεων και αντιμετώπισης της πίεσης των φίλων, να αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά στερεότυπα, να διαχειρίζονται θέματα όπως ασφάλεια, αγωγή του καταναλωτή, δικαιώματα και υποχρεώσεις, χρήση και κατάχρηση ουσιών εξάρτησης, σεξουαλική αγωγή κ.α. Υποστηρικτικές δράσεις της στρατηγικής αυτής δράσης αποτελούν οι επιμορφώσεις τους εκπαιδευτικού προσωπικού και η στήριξη που παρέχεται στην εφαρμογή του προγράμματος σπουδών μέσω προγραμματισμένων επισκέψεων στις σχολικές μονάδες. Επίσης η επιχορήγηση τέτοιων προγραμμάτων από τη συντονιστική επιτροπή Αγωγής Υγείας και Ποιότητας,  συντελεί ουσιαστικά στην επιτυχή υλοποίηση τέτοιων δράσεων.

  Το συμβούλιο του διεθνούς   οργανισμού σχολική εκπαίδευσης (ΝSΒΑ΄s), ενθαρρύνει την εφαρμογή προγραμμάτων προαγωγής υγείας υπογραμμίζοντας  ότι  η υγεία και η μάθηση αποτελούν έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες και τα σχολεία είναι ο συνδετικός κρίκος αυτών και όλα αυτά μαζί συντελούν στην προαγωγή της υγείας και στην πρόληψη επικίνδυνων συμπεριφορών για την υγεία.

   

  Η σπουδαιότητα του σχολικού χώρου ως βασική δομή στο επίπεδο της Αγωγής Υγείας

  Η αναγκαιότητα εφαρμογής των προγραμμάτων Αγωγής Υγείας από την προσχολική ακόμα ηλικία συχνά στηρίζεται στο κοινωνικογνωστικό μοντέλο του Bandura και στη φιλοσοφία που απορρέει από αυτό υποστηρίζοντας ότι όσο πιο μικρή ηλικία έχει το άτομο στο οποίο εστιάζει ένα πρόγραμμα, τόσο περισσότερο αυξάνονται οι γνώσεις του και οι πιθανότητες να εφαρμόσει ορθή συμπεριφορά υγείας στη μελλοντική του ζωή. Βέβαια τα προγράμματα αυτά δεν πρέπει να είναι περιστασιακά, αλλά να επαναλαμβάνονται συστηματικά με επικαιροποιημένες πληροφορίες προσεγγίζοντας πάντα την ηλικία του παιδιού. Το σχολείο αποτελεί τη βασική δομή στην αρχική ζωή του ατόμου που σμιλεύει την ανθρώπινη ψυχή και πλάθει τον αυριανό άνθρωπο, συμμετέχοντας ενεργά στην πνευματική, ψυχική και σωματική του διάπλαση. Ο μαθητής μέσα από τη συμμετοχή του στη σχολική ζωή διαμορφώνει στάσεις, αξίες και συμπεριφορές.. Σαφώς οι πρώτες προσδοκίες και οι πρώτες αντιλήψεις και συμπεριφορές, διαμορφώνονται από το παιδί μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον (πρωταρχική κοινωνική στερέωση)  και αργότερα αξιώνει από τους άλλους να συμπεριφέρονται με ανάλογο τρόπο (δευτερογενής κοινωνική στερέωση). Το σχολείο ως δευτερογενής φορέας κοινωνικοποίησης, έχει τη δυνατότητα της  εκ νέου επεξεργασίας των ιδεολογιών και των αντιλήψεων και μπορεί να συντελέσει στην τροποποίηση των συμπεριφορών. Είναι σημαντικό δε, να επισημάνουμε ότι η παιδική κα ως εκ τούτου και η  σχολική ηλικία είναι η ηλικία εκείνη κατά τη διάρκεια της οποίας διαμορφώνεται η προσωπικότητα  του παιδιού, αλλά και της αντίληψης και της γνώσης του εαυτού και του σώματός του, καθώς και συνηθειών που μπορεί να επηρεάσουν την υγεία του.

  Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι η  έναρξη της εφαρμογής προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης πρέπει να αρχίζει από την είσοδο κιόλας του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον, από την προσχολική δηλαδή ηλικία. Η εφαρμογή προγραμμάτων Αγωγής Υγείας στα σχολεία με την ενεργητική και βιωματική μάθηση που χρησιμοποιεί, συμβάλλει στην αλλαγή  και στη διαμόρφωση των στάσεων και συμπεριφορών των μαθητών, ενισχύοντας την υπευθυνότητα, την αυτοεκτίμηση, την αυτοπεποίθηση, αναπτύσσοντας ταυτόχρονα δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να υιοθετήσουν θετικές στάσεις και τρόπους ζωής.

  Ένα τέτοιο σχολείο όπου μαθητές και εργαζόμενοι νοιώθουν ασφάλεια, άνεση και ικανοποίηση, θα μετατραπεί σε χώρο όπου όλοι θα επιθυμούν να έρχονται καθημερινά για να μάθουν, να εργαστούν, να δημιουργήσουν, να επικοινωνήσουν και να οραματιστούν. Σε όλα αυτά τα προγράμματα της Αγωγής και Προαγωγής της Υγείας καλούνται να παίξουν πρωταρχικό ρόλο, πρώτιστα οι μαθητές και έπειτα οι εκπαιδευτές. Ένα πρόγραμμα Αγωγής Υγείας στο σχολείο θα πρέπει να είναι μια προσπάθεια ενίσχυσης του παιδαγωγικού ρόλου του σχολείου και να επικεντρώνεται στη βελτίωση της ικανότητας του παιδιού να «φροντίζει συνολικά τον εαυτό του.

   

  Ενδεικτική Βιβλιογραφία

1. Αθανασίου Κ. Αγωγή Υγείας.(1995). Θεσσαλονίκη

2. Δρακοπούλου Μ., Ρόκκα Β., Σαρίδη Μ.(2013). Σχεδιασμός προγραμμάτων προαγωγής υγείας στο επίπεδο της πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς πρόληψης. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις.Πρόγραμμα ΕΣΠΑ

3. Αρχοντάκη Ζ & Φιλίππου Δ. (2003) .205 Βιωματικές ασκήσεις για εμψύχωση ομάδων: Εκδόσεις Καστανιώτη.

4. Μάνιος Γ. Αγωγή υγείας, Διατροφή, Διατροφικές συνήθειες. Εγχειρίδιο εκπαιδευτικού 6-8 ετών . Αθήνα 2008

5. Μάνιος  Γ. Αγωγή υγείας, Διατροφή, Διατροφικές συνήθειες. Εγχειρίδιο εκπαιδευτικού 9-12 ετών . Αθήνα 2008

6. Nέο  σχολείο. Πρόγραμμα σπουδών. Σχολική και κοινωνική ζωή..2011.Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.  Ενδεικτικές οδηγίες σχεδιασμού προγραμμάτων Π.Ε. Διαθέσιμο στο http://www.pi-schools.gr/drast/perivalontiki (ανασύρθηκε 3-2-2007)

7. Τριχόπουλος Δ., Καλαποθάκη Β., Πετρίδου Ε. Προληπτική Ιατρική και Δημόσια Υγεία.Εκδόσεις Ζήτα. 2001.Αθήνα .

8. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ  ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ . Διαδικασία Υλοποίησης  Προγραμμάτων Αγωγής Υγείας. 2012.www.minedu.gov.gr

9. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ  ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. ΚΥΠΡΟΣ. Αγωγή Υγείας. http://www.moec.gov.cy/agogi_ygeias/

10. Bandura A (1986) Social foundations of thought and action: A social cognitive theory.

11. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.

12. Comenius and Da Vinci. http://ec.europa. eu/education/ llp/doc/ call13/fiches_el.pdf

13. Parsons C, Stears D, Thomas C. The health promoting school in Europe: conceptualising and evaluating the change. Health Education Journal, 1996, 55:311–321.

14. Rekleiti M, Saridi , et al. The effects of a first-aid education program for middle school students in a Greek urban area. Arch.Med sci.2012.1-4

15. WHO. What is the evidence on school health promotion in improving health or preventing disease and, specifically, what is the effectiveness of the health promoting schools approach? WHO Regional Office for Europe’s Health Evidence Network (HEN) March 2006